آيين قالی-شويان يادگاری از مهر-گان کُهن

به مناسبت شانزدهم مهر جشن مهر-گان
حسين زندی
انجمن ايران شناسی کُهن دژ

[+]

ايرانيان باستان به مناسبت-های مختلف جشن برگزار می کردند و اين جشن-ها باعث اتحاد، نزديکي مردمان و تفاهم و موانست و رفع گرفتاری-ها با کمک کردن و ياری رساندن به يکديگر بوده است.
ماندگار-ترين و همه گير-ترين جشن-ها جشن-های مردمی بودند و با گذشت هزاران سال هم چنان برگزار می شوند مانند؛ نوروز، يلدا، سده و ...
مهر-گان با اين که در طول تاريخ دچار دگرگونی شده اما از
بين نرفته است و با تفاوت-هايی در چگونگی برگزاری همواره رواج داشته است.
همه ساله هم زمان با جشن مهر-گان در نقاط گوناگون کشور آیين-هايی بر پا می شود که بنا بر برخی شواهد به نظر می رسد همان جشن باستانی مهر-گان است اما با گذشت روزگار و همراه با تغييرات و تحولات اجتماعی و مذهبی دچار دگرگونی شده-اند


يکی از اين مناسک(؟)، مراسم قالي-شويان در مشهد اردهال کاشان[+] است که در بزرگداشت سالگرد به قتل رسيدن امام-زاده سلطان(!) علی، فرزند امام باقر[+] هر سال در دومين جمعه ماه مهر يعنی يکي دو روز پيش يا پس از مهر-گان يا روز مهر-گان برگزار می شود اما پيش از پرداختن به اين آیين بايد به جايگاه و چرايی جشن و سرور در بين ايرانيان و خود جشن مهر-گان اشاره شود.

واژه جشن فارسی از ريشه پهلوی (اوستايی) يسن، يسنه، يسنا از مصدر ((يز)) به معنی ستايش و پرستش و نيايش است اما در فارسی امروز به معنای محفل شادمانی، ضيافت، مهمانی، سرور، شادی و عيد استفاده می شود.

ايرانيان باستان به مناسبت-های مختلف جشن برگزار می کردند و اين جشن-ها باعث اتحاد، نزديکي مردمان و تفاهم و موانست و رفع گرفتاری-ها با کمک کردن و ياری رساندن به يکديگر بوده است. اين جشن-ها به لحاظ ماهيتی به چند دسته تقسيم می شوند, مذهبی يا دينی، حکومتی و مردمی که ماندگار-ترين و همه گير-ترين جشن-ها جشن-های مردمی بودند و با گذشت هزاران سال هم چنان برگزار می شوند مانند؛ نوروز، يلدا، سده و ...

اما جشن-های مذهبی که به پيروان مذهب خاصی تعلق داشتند محدود-تر بودند مانند جشن کريسمس که تنها مسيحيان برگزار می کنند.

در جشن-های حکومتی نيز به همين صورت با جا به جا شدن قدرت، مناسبت-ها و جشن-ها نيز تغيير می کردند مانند جشن 2500 ساله که پيش از انقلاب(؟) توسط حکومت پهلوی برگزار می شد و ديگر اثری از آن نيست و جشن-هايی مانند 22 بهمن(؟!) که اکنون برگزار می شود

در گاه-شماری قديم سال به دوازده ماه تقسيم می شود و هر ماه نامی دارد افزون بر اين هر روز از ماه نيز نام خاصی دارد، روز اول هر ماه (هرمزد) نام دارد که نام خداوند است روز دوم هر ماه بهمن و روز سوم ارديبهشت و روز چهارم شهريور و... هر گاه نام روز با نام ماه يکی می شد آن را جشن می گرفتند مثلا نوزدهم فروردين که نام روز با نام ماه يکی می شود را به نام جشن فروردين-گان جشن می گرفتند و يا روز چهارم شهريور که نام روز با نام ماه يکی است به آتشکده مي رفتند و مراسم شهريور-گان را جشن می گرفتند

يکي از اين جشن ها مهر-گان است مهر در زبان-های سانسکريت و اوستايی و پهلوی با اندک تفاوتی در تلفظ ميترا (mitra ) ،ميثرا ( mithra ) و ميتره (mitra) آمده است و واژه
مادر نيز از آن گرفته شده است چرا که يکي از معانی مهر زايش است و مهر-گان را جشن آفرينش می گويند مهر پيش از زرتشت يکی از خدايان هند و ايرانی و مورد توجه آريايی-های ايران بوده در "وداها" که از کهن-ترين آثار هندوان است به معنی رفيق، همدم و ياری کننده آمده است و در ديگر متون کهن, ايزدی با صفات دارنده دشت-های فراخ، آگاه از کلام واپسين، زبان آور، دارنده هزار گوش، خوش اندام، زورمند، بسيار توانا، سود بخشنده، سرکوب کننده ديوان، سزاوار ستايش و ده ها صفت و نام ديگر آمده است و امروز نيز آنرا دوستی، پيمان و خورشيد و... می گويند

اما مهر-گان در فارسی امروز واژه-ای مرکب از مهر+گان (گان به صورت پسوند در همه جشن-ها مانند تير-گان و ... به کار می رود) نام جشنی بزرگ است که به ايزد مهر تعلق دارد در پهلوی ميهرکان (mihrakan) و در زبان-های قديمی ميهرکانه (mihrakana) و در عربی مهر-جان آمده است (لازم به يادآوری است اهميت اين جشن به قدری است که اعراب به همه جشن ها مهر-گان می گويند و مهر-گان را معادل واژه عيد به کار می برند)

مهر-گان از قديمی-ترين جشن-های ايرانی است که از هزاره سوم پيش از ميلاد در فلات ايران رواج داشته و سابقه آن به پيش از آريائيان بر می گردد مهرداد بهار معتقد است جشن نوروز و مهر-گان در بين النهرين ادغام شده و به صورت نوروز امروزی درآمده است و باز می گويد: اين جشن از اعياد اقوام برزگر بوده است و نه گله دار به همين دليل سابقه آن را در پيش از تاريخ جستجو می کند و می نويسد: اين جشن در بين النهرين مرسوم بوده وشش روز طول می کشيد که از روز 16 مهر آغاز می گرديد و آن را مهر-گان عام و پايان آن را مهر-گان خاص می گفتند شاهان هخامنشی در اين روز بر خلاف عرف مست می شدند و حتی می رقصيدند همچنين شاهنامه فردوسی پيدايی مهر-گان را پيروزی ايرانيان بر ضحاک به رهبری کاوه آهنگر و تاج گذاری فريدون آورده است بر خلاف تصور برخی که معتقدند اين جشن ريشه در آیين زرتشت دارد از آنجا که در اوستا نامی از مهر-گان به ميان نيامده اين جشن ارتباطی به زرتشت ندارد.

مهرپرستی و ميترايسم از کهن کيش-های ايرانی است که در بسياری از اديان و جريانات اجتماعی و فکری دنيا از جمله مسيحيت اثرات مثبت و ژرفی بر جا گذارده است مانند صليب و لباس کشيشان مسيحی که هر دو از نمادهای مهری است.

مهر-گان را روز تولد مشيه و مشيانه (آدم و حوا) نيز دانسته-اند و به همين جهت آن را جشن آفرينش می گويند دو ساقه گياه ريواس که همسان وهمتان و هم بالا بودند از زمين روييدند و در روز مهر از ماه مهر که صد و نود و شش روز از فروردين است به خواست اهورامزدا از کالبد گياهی به صورت انسانی در می آيند، جالب است که مشيه و مشيانه هيچ برتری نسبت به هم ندارند ابوريحان می گويد: در مهر-گان مردم با روغن بدن خود را مرطوب [چَرب] می کردند که هم شگون و هم نتايج طبی و بهداشتی داشت (احتمالا به خاطر عطر روغن) و هم مشک و عنبر و عود به هم هديه می دادند و «شاه تاج» به شکل آفتاب بر سر می نهاد و سفره-ای مثل نوروز پهن می کردند که در آن نان-های گرد و کوچکي از هفت نوع دانه، گندم، جو، ارزن، عدس، برنج و لوبيا و ميوه-های فصل و شاخه-های سبز و گل، شکر، سکه-ی نو، شاخه گياهی از بيد و زيتون، بِه و انار که شگون داشت بر سفره می نهادند علاوه بر آن شير و خرمای تازه و نارگيل هم قرار می دادند بویِ خوش، سُرمه-دان، آينه و کتاب اوستا هم جز سفره بود و در مجمر و آتش-دان چوب-های خوش بو، اسفند و عود می سوزاندند دور تا دور سفره را آويشن که از سبزه-های مقدس است تزيين می کردند تا غروب آفتاب هر خانواده-ای گرد سفره به شادی می پرداخت همه به هم تبريک می گفتند، کام را شيرين می کردند و چشم ها را سُرمه می کشيدند در آن زمان بره-ای را که از بدو تولد نذرِ (ايزد-مهر)می کردند و همراه با آدابی ويژه، آن را پرورش می دادند به هنگام ظهر روز مهر-گان آن را در زير تابش آفتاب قربانی می کردند (متاسفانه هنوز قربانی کردن در جامعه مرسوم است) دراين روز همه جامه-ی ارغوانی می پوشيدند و می ارغوانی می نوشيدند و ارغوانی رنگ مخصوص اين روز بوده است، اين جشن از جشن-هايی است که حتی در ميان دانشمندان و شاعران و نويسندگان همواره اهميت داشته و با آداب ويژه-ای برگزار می شده است.

مهر-گان با اين که در طول تاريخ دچار دگرگونی شده اما از بين نرفته است و با تفاوت-هايی در چگونگی برگزاری همواره رواج داشته است.

مهر-گان را جشن برداشت محصول نيز گفته-اند که تا پيش از ماشينی شدن کشاورزی ايران بين دهگانان رواج داشته مثلا تا دهه چهل خورشيدی کشاورزان مناطق غربی ايران در آغاز فصل برداشت محصول که تقريبا با شهريور-گان روز چهارم شهريور است جمع می شدند با شيرينی و نذورات خود به مکان-های مقدس و امام زاده-ها می رفتند و مراسمی را برای آغاز برداشت برپا می کردند و پس از بازگشت, شروع به درو محصولات می کردند و زمانی که برداشت پايان می يافت که معمولا چون با ادوات سنتی و اوليه صورت می گرفت تا اوايل پاييز که با مهر-گان هم زمان می شد دوباره به همان مکان می رفتند و با قربانی کردن و بخشيدن قسمتی از محصول خود جشن می گرفتند. (اين مراسم اکنون در روستای باباگُرگُر قُروه کُردستان برگزار می شود)

اما مراسمی که در «مشهد اردهال[+]»، به نام قالی-شويان برگزار می شود بازمانده آيين-های کُهن ايرانی است. در اين روز قاليچه-ای را که نماد امام-زاده(؟) است را کنار جوی آب می گذارند و مردان چوب به دست که تعدادشان صدها نفر است، سر چوب-ها را در آب خيس کرده و قطره-های آب را روی قالی و مردم کنار قالی می پاشند و بدين طريق قالی را غسل می دهند. اما به چند نکته بايد توجه داشت؛ 1- در "فرهنگ شيعی"(؟!) شهدا را غسل نمی دهند اما در اينجا قاليچه را که نماد شهيد است غسل می دهند وهيچ شباهتي به غسل دادن مُردگان در "فرهنگ اسلامی"(؟) نيست. 2- قبر امام-زاده «سلطان علی ابن امام باقر»، در محله جعفريه بغداد است و نمی توان گفت که امام دو فرزند با يک نام داشته است! 3- تاريخ شهادت امام-زاده با تقويم ايرانی است و تغيير نمی کند در حالی که تاريخ ولادت و مرگ «بزرگان دين اسلام»(؟) با تاريخ قمری است و پيوسته در حال چرخش است. در موارد ديگر نيز شاهد بوديم ايرانيان برای در امان ماندن اماکن مقدس-شان از دست اعراب تلاش مي کردند اين اماکن را به مقدسات اسلام پيوند دهند مانند مقبره [آرام-گاه] "کورش بزرگ" که تا يک قرن پيش از اين، آن را قبر مادر حضرت سليمان می دانستند و يا معبد سليمان در تکاب.

نشانه-هايی از آيين مهری و فرهنگ ايرانی در اين مراسم زيبا به چشم می خورد که در ديگر "آيين-های اسلامی"(؟) ديده نمی شود به طور مثال گفته می شود؛ مراسم آب-پاشيدن بی ارتباط به باران خواهی بعد از کاشت نيست و يا برگزاری هفته بازار در حين اجرای مراسم در طول يک هفته همچنين کشتن قربانی، نذر کردن، نمايش و بازی-های آيينی، تردستی، پرده-خوانی و...همچنين نام جا-های منطقه-ی اردهال که ريشه ايرانی دارند و فارسی-اند مانند گرشا، اردهال، پاپک، بارکرسپ و... که بررسی زبان-شناسان را می طلبد.

روايت ديگری وجود دارد که اين مزار را مزار [آرام-گاه] "کاوه آهنگر" می دانند و با توجه به گزارش شاهنامه که مهر-گان را روز پيروزی "کاوه آهنگر" به ضحاک می داند نمی توان اين دو جشن را بی ارتباط دانست.

حسين زندی
هموند هيات راهبری انجمن ايران شناسی کهن دژ

منابع

1- آثارالباقيه ابوريحان
2- از اسطوره تا تاريخ دکتر مهرداد بهار
3- پژوهشی در اساطير ايران دکتر مهرداد بهار
4- جشن های مهرگان و سده رضا مرادی غياث آبادی
5- جشن های ايرانی محمود روح الامينی
6- شاهنامه فردوسی تصحيح فريدون جنيدی